कवयित्री आणि कविता

कवयित्री आणि कविता

‘’The reason we go to poetry is not for wisdom, but for the dismantling of wisdom ‘’ 

-Jacques Lacan.

‘’My own brain is to me the most unaccountable of machinery - always buzzing, humming, soaring roaring diving, and then buried in mud. And why? What's this passion for?’’

-Virginia Woolf

‘कवीपणा’ हा अस्तित्वाच्या घरात उजळलेला एक स्वयंप्रकाश. एक लिंगदेहातीत ऊर्जास्रोत. अशी स्वत: एक कवयित्री म्हणून माझी धारणा, अनुभूती, निष्ठा. असं असतानाही हा प्रकाश देहाच्याच काचेतून पाझरत बाह्यसृष्टीत अवतरतो तेव्हा त्या देहाची दखल न घेऊन कशी चालेल ?

कवयित्री आणि कविता हा एक मोठाच विषय मांडताना स्वत:तल्या त्या कवयित्रीपणाचं लहानसं मुद्दल माझ्याकडे आहे फक्त, मग त्यातूनच मराठी-इंग्लिश कवयित्रींच्या विविध कवितांच्या मुक्त वाचनातून घेतलेला हा प्रेरणांचा, बंधनांचा, निर्मितीतल्या आनंदाचा आणि शिणवटयाचाही शोध..

या लेखाची सुरुवात करताना कवयित्रीचं समग्र ‘असणं’ आणि त्यात वसलेलं कवितांचं बेट याचा विचार सर्वप्रथम माझ्या मनात येतो आहे. कविता काय असते आणि कविता का असते ? कविता लिहित असतानाच कवी या प्रश्नाने  अस्वस्थ असतोच .ही अस्वस्थता कवयित्रीच्या बाबतीत काही वेगळी असते का?

दि.पु.चित्रे यांनी ‘पुन: तुकाराम’ या आपल्या तुकारामांवरील परिचयग्रंथात कवित्व ही एक जोखीम आहे असं म्हटलं आहे.सामान्यत: कवयित्री आपल्या आंतरविश्वात कवित्व आणि स्त्रीत्व अशा दोन जोखीमा सांभाळत असते.देहाप्रमाणेच मनभावनांचं प्रकटीकरण एका मर्यादेत सहसा राहून, कुटुंबाच्या, समाजाच्या सूक्ष्म अव्यक्त अपेक्षा सांभाळून करायचं. कविता म्हणजे नित्यनिरंतराचं आत्म-चरित्रच ते. त्याचा दस्तावेज तर करायचा, पण आपला संकोच, अभिमान, जगण्यातला खाजगीपणा आपणच ठरवलेल्या एका विशिष्ट मर्यादेबाहेर उघडाही पडू द्यायचा नाही. ज्या वास्तवाच्या दाहात कविता घडते आहे त्या वास्तवाचे तपशील मिटवायचे ,पण तप्तमुद्रा मात्र उमटवायची. कवितेचं प्राणतत्व अशा प्रतिमा-रूपक-प्रतीकांचा आश्रय घेऊन हे साध्य करायचं.

अगदी गेल्याच  पिढीतील मराठी कवयित्री हे बंधन स्वीकारून लिहित होत्या, नव्हे त्याला त्या बंधन मानतही नव्हत्या , ती त्यांची घडणच होती. पन्नास-साठच्या दशकात "आम्ही कुलीनांच्या कन्या चाफेकळ्या पानाआड | मुळी मांडू ना आरास मुग्धपणे लावू वेड ‘’ असं त्या बंधनाचं समर्थन होतं.तरीही ‘’ सारी ओझी जड झाली; उतरून टाकून आता तरी माझी मला शोधू दे; तुकडे तुकडे जमवू दे ।‘’- असा त्या बंधनाचा काच, त्यातून आलेले विखुरलेपण शब्दबद्ध करण्याची माफक धिटाईही होती.( दोन्ही अवतरणे पद्मा गोळे यांची. ) याच काळात इंदिरा संतांची कविता गृहसीमेत, व्यक्तिगत शोकात रुजून नव्या आशयाची परिभाषा शोधत होती. अत्यंत तरल काव्यमय गद्य लिहिणाऱ्या, आत्मपरतेतही अभिजाततेची पातळी गाठणाऱ्या निर्मला देशपांडे  ‘टिकलीएवढं तळं’ सारख्या कादंबरीची नायिका म्हणून एक कवयित्रीच रंगवून गृहिणी-कवयित्रीचं अस्वस्थ अंतर्याम उलगडत होत्या.कवितेच्या निर्मितीचीच कविता रोमँटिक वृत्तीने लिहिणाऱ्या संजीवनी मराठे होत्या –‘’ 'मी न कुणाला सांगायाची कविता स्फुरते कशी - कुंभ रसाचे शिरी घेऊनि शब्दांच्या गवळणी, नजरेपुढती ठुमकत येती रुपवती कामिनी... त्यांच्या नादे करू पाहते पदन्यास मी कशी ' – आज कृतक वाटू शकणाऱ्या शब्दात  निर्मितीप्रक्रियेवरचं स्त्रीमनातून उमटलेलं हे प्रकट भाष्य होतं. अकृत्रिम साध्याभोळ्या शब्दात आशयाचं आकाश बहिणाबाई चौधरी उतरवत होत्या. अर्थाचे घाटदार पद्यबद्ध अलंकार शांता शेळके घडवत होत्या.सरिता पदकी, पद्मा लोकूर .. बंदिस्त स्त्रीत्वाला प्रतिभेचा नवा आयाम मिळत होता. हा तर कालचाच,आपल्या परिचयाचा अवकाश.

या पार्श्वभूमीवर याच काळात जगाच्या दुसऱ्या भूभागात लिहिणाऱ्या,मरणोत्तर पुलित्झर पुरस्कार मिळवलेल्या इंग्लिश कवयित्री सिल्व्हिया प्लाथ (१९३२-१९६३- ऐन तिशीत आत्महत्या करून अकालमृत्यू) यांच्या कवितेतील तुलनेने मुक्त अभिव्यक्तीस्त्रोत अल्पसे तरी अनुभवू या- Mad girl’s love song .. अविस्मरणीय अशी ही कविता वेड्या मुलीच्या प्रेमाची की वेडं करून सोडणाऱ्या प्रेम नावाच्या मृगजळाची ?

"I shut my eyes and all the world drops dead;
I lift my lids and all is born again.
(I think I made you up inside my head.)

……………………..

I dreamed that you bewitched me into bed
And sung me moon-struck, kissed me quite insane.
(I think I made you up inside my head.)  

Pursuit –‘पाठलाग’ या दीर्घकवितेत त्या आपल्या मागावर असलेल्या, झपाट्याने गाठू पहाणाऱ्या एका हिंस्र चित्त्याचं श्वास रोखायला लावणारं चित्रण करतात.

There is a panther stalks me down:

One day I'll have my death of him;

His greed has set the woods aflame,

He prowls more lordly than the sun.

कोणती भावना ,कसलं भय सामावलं आहे या प्रतिमेत , या एकूण कवितेत ? बदलत्या मूल्यव्यवस्थेत जीवनाकडून हरल्यावर वाटणारं मृत्यूचं आकर्षण की प्रलयंकारी प्रेमाची, विनाशी आसक्तीची रानभूल ? ‘ त्या पशू’चं हे भय म्हणजे विकसित मनात दडलेलं घाबरलेलं मूल की एका मनस्वी स्त्रीची सामाजिक संकेतांकडून, फसलेल्या प्रेमातून-विवाहबंधनातून (Ted Hughes या प्रख्यात कवीशी झालेला सिल्विया यांचा प्रेमविवाह दोन मुले झाल्यावरही असफल झाला होता..) होणारी पारध ?

Black Rook in Rainy Weather या त्यांच्या एका बहुचर्चित कवितेत आत्मविश्वास, स्व-ची ओळख हरवलेली एक कवयित्री मौन आकाशातून उतरणाऱ्या चमत्कारासारख्या कवितास्फूर्तीच्या स्फुल्लिंगाची खरं तर आसुसून वाट पाहते आहे आणि नजरेसमोर मात्र आहे पावसाळी हवेत स्वयंपाकघराच्या खिडकीबाहेर बसलेला एक कावळा, त्याच्या पंखांवरची काळी चमक.

On the stiff twig up there

Hunches a wet black rook

Arranging and rearranging its feathers in the rain.

I do not expect a miracle

Or an accident.

होय, कवयित्रीला नेहमीच घेरतात या सावल्या.. सामान्यतेच्या मान्य मर्यादा स्वीकारताना कवितेच्या निर्मितीचं केंद्र हरवण्याची,त्यातली जादू नष्ट होण्याची भीती, आणि मग जगण्याच्याच प्रयोजनाचं क्षीण होत जाणं .कवयित्री म्हणून आणि मनस्विनी स्त्री म्हणून शेवटाची सुरुवात.या न पटणाऱ्या वास्तवाचाच कायमचा निरोप ,कसलीही तडजोड न करता घेणं सिल्व्हियांना अटळ वाटलं असावं..

एखादी साधी मधुर रचना असते. निखळ आनंद देते ती वेदना पोचवतानाही.वेदनेला सुंदर करण्याची ही प्रेरणा कविताच देत असते .. आपलं ज्याच्यावर प्रेम आहे त्याला ते जवळ राहूनही कधी कळलंच नाही. आपणही संकोचाची सीमा ओलांडू शकलो नाही. अगदी सर्वसामान्य स्त्रीच्या भावजीवनात घडू शकणारी गोष्ट.’ Union Square’(1911) या  SARA TEASDALE  (1884–1933- आत्महत्याच ! अस्थिर भावजीवन.अधिक काहीच लिहू नये आता यावर.) यांच्या याच विषयावरील  कवितेत मन असं गुंतून पडतं की जणू ही काल-आजची गोष्ट आहे !पण या कवितेचा शेवट मात्र विलक्षण धीट आहे..तो आजच्या काळातल्या स्त्रीलाही पचवायला जड वाटेल. पहिली दोन कडवी या मनोज्ञ दीर्घकवितेची.

‘’With the man I love who loves me not,

      I walked in the street-lamps' flare;

We watched the world go home that night

      In a flood through Union Square.

I leaned to catch the words he said

      That were light as a snowflake falling;

Ah well that he never leaned to hear

      The words my heart was calling.’’

पण त्याआधीही अदम्य असे स्त्री-स्वर आंग्ल कवितेत एकोणीसाव्या शतकाच्या मध्यावरही उमटले होते.. Elizabeth Barrett Browning ( १८०६-१८६१) अगदी लहानपणापासून चमकदार काव्यप्रतिभा दाखवणाऱ्या या ब्रिटीश कवयित्रीला  दुर्दैवाने किशोरवयातच अपघाती दुर्धर आजारामुळे आलेलं रुग्णत्व-अपंगत्व,प्रख्यात कवी Robert Browning यांच्याशी त्यांचा रोमान्स व विवाह हे सर्व आख्यायिका होऊन राहिलंच आहे.Arora Leigh सारखं आव्हानात्म कादंबरी-काव्य लिहिणाऱ्या या प्रतिभाशाली कवयित्रीच्या या फक्त चार ओळी, सर्व आघाड्यांवरील भ्रमनिरासानंतर कवयित्री आणि तिचं हृदय यात न मावणाऱ्या थकव्याबद्दल बोलणाऱ्या.

You see we're tired, my heart and I.
We dealt with books, we trusted men,
And in our own blood drenched the pen,
As if such colours could not fly.
We walked too straight for fortune's end,
We loved too true to keep a friend ;
At last we're tired, my heart and I.  

ख्रिस्टीना रोझेटी (१८३०-९४) या आंग्ल कवयित्रीने मुख्यत्वे प्रेमकविता व लहान मुलांच्या कविता लिहिल्या.स्त्रीच्या दमन झालेल्या इच्छा व्यक्त करण्याचं असामान्य धैर्य त्यांनी त्या काळात दाखवलं होतं. त्यांच्या Goblin market या गूढ प्रदीर्घकवितेत कुरूप बुटक्या –चेटक्या गॉब्लिन विक्रेत्याकडची निषिद्ध पण मधुर फळं खाऊन झुरणीला लागलेल्या बहिणीला त्या फळांच्या विपरीत आकर्षणाच्या परिणामातून हिमतीने वाचवणारी दुसरी बहीण आहे.

“We must not look at goblin men,

We must not buy their fruits:

Who knows upon what soil they fed

Their hungry thirsty roots?”

बायबलचा संदर्भ असलेल्या निषिद्ध फळाचा – कामेच्छेचा – आविष्कार , तोही पुन: व्हिक्टोरियन नीतिमत्तेत निषिद्ध मानल्या गेलेल्या कुमारिकेच्या कामेच्छेचा - यात कुणाला दिसला , कुणाला समलिंगी आकर्षणाच्या छाया जाणवल्या - इथपासून तो कलानिर्मितीच्या जगात स्त्रीला प्रवेश नसणे इथपर्यंत या फळांचे अनेक प्रतीकात्म अर्थ शोधून झाले आहेत. एक गूढमनोहर  हुरहूर लावणारी दीर्घकविता असं या कवितेचं वर्णन करता येईल. मात्र यातली बंडखोर स्त्रीवादी अभिव्यक्ती विजीगिषु वृत्तीची आहे, आत्मनाशी नाही. तिच्यात येणाऱ्या काळाची चाहूल आहे.

Emily Dickinson ! १८३०-१८८६ -खोल एकांतवासात अत्यंत विपुल अर्थपूर्ण लेखन करून व जीवन जगून जगाचा निरोप घेणारी याच काळातली महान इंग्लिश कवयित्री.त्यांनी  ‘The Soul has Bandaged moments ‘ या अन्वर्थक शीर्षकाच्या कवितेत जणू स्फोट होऊन उधळलेल्या दारांमधून मुक्तपणे नाचत पलायनाच्या वाटा शोधत जाणाऱ्या  दुखऱ्या आत्म्याचं वर्णन केलं आहे ते किती खरं आहे ! केवढी मोठी ऊर्जा आहे या सुटकेच्या क्षणांमध्ये. प्रतिभा ही दुखऱ्या आत्म्याची चोरवाटच आहे एका अर्थी त्याला मुक्ती देणारी.

‘’The Soul has Bandaged moments - |When too appalled to stir -|She feels some ghastly Fright come up|And stop to look at her -|...The soul has moments of escape -|When bursting all the doors -|She dances like a Bomb, abroad, |And swings open the Hours..’’

म्हणूनच कोंडमारा हीसुद्धा एक प्रेरणाच आहे, मला तर वाटतं की बंधन ही एक एकांतसाधना असते ज्याच्यात  मुक्तीची चोरवाट सापडते आणि तथाकथित स्वातंत्र्यात ती हरवून लोपून जाऊ शकते

या व्हिक्टोरियन काळातील तीन कवयित्रींमुळे थोडं मागे गेलो होतो आपण, पण त्यांच्या रचना मात्र काळाच्या पुढेच राहून लिहिलेल्या आहेत.

कॅनडियन कवयित्री Margaret Atwood ( जन्म १९३९ ) – एक चतुरस्र स्त्रीवादी व्यक्तिमत्व. कवितांबरोबरच remote writing तंत्रज्ञानावर संशोधन करून त्याचं पेटंट घेणारी एक कंपनी स्थापन करणारी ही कर्तबगार कवयित्री आपल्या ‘ A sad child ‘ या कवितेत मोजक्या शब्दात लहानपणीच्या उपेक्षेचं , ‘नकोशी’ असण्याचं किंवा दुय्यम मानलं जाण्याचं जे खिन्न विश्व उभं करते ते कित्येक स्त्रियांना आत्मप्रत्ययाचं वाटेल..

‘’Forget what?

Your sadness, your shadow,

whatever it was that was done to you

the day of the lawn party

when you came inside flushed with the sun,

your mouth sulky with sugar,

in your new dress with the ribbon

and the ice-cream smear,

and said to yourself in the bathroom,

I am not the favorite child.’’

साठोत्तरी मराठी कवितेत एकूणच विद्रोहाचे पडसाद उमटू लागले होते. मराठी कवयित्रींच्या कवितेतला भावाविष्कार अजूनही संयमी म्हणावा असाच होता.स्त्रीचं तेच ते संपन्न पण सीमित भावजीवन, त्यातल्या प्रेमाचे, वंचनेचे, वैफल्याचे रंग, पण त्यातून आता नवे तरंग उमटू लागलेच .सुविद्य, अर्थार्जन करणारी मध्यमवर्गीय स्त्री आणि पिढ्यांचा अंगार घेऊन आलेली दलित स्त्री .शोषणाच्या तऱ्हा खूप निराळ्या, उद्रेकाची भाषाही वेगळी. थोड्या वेगळ्या वाटा शोधत या परिवर्तनाचा मागोवा घेत गेलं पाहिजे..

तर प्रथम रजनी परुळेकर .‘’ हे प्रियतम भ्रमनिरास, तू लक्ष दिव्यांची आरास !’’ असा मुक्त अभिव्यक्तीचा महोत्सव मांडणारी कवयित्री. सगळ्या ‘फीलगुड’चे मुखवटे खरवडून पोटात तुटेल इतक्या शांतपणे स्त्रीच्या वाट्याला येणारं क्रौर्य, एकाकीपण कवितेत त्यांनी आणलं.असं की कविता हे काही सुंदर निरामय अनुभव देणारे क्षेत्र आहे याचाच आपल्यालाच विसर पडावा. मुक्तच्छ्न्दात विखुरलेले शब्द, सोसतासोसता छद्मी हसणारे.प्रतिशोधाची आग लावणारे.

’’अखेर स्वीकारलेस आव्हान ‘’ या त्यांच्या कवितेतील या काही ओळी-

‘’निर्जन बेटावरच्या या आरसेमहालात|प्रतिबिंबाशीच खेळले लपंडाव |सुरा मार आणि ते आरसे फोड |ही या बेटावरची तटबंदी|आणि निसर्गाची नजरबंदी |सहस्त्र पाकळ्यांनी फुलणारी ही कमळं | पण चंद्राच्या नेत्रपल्लवीवरच त्यांनी फुलायचं |चुरडून टाक त्यांच्या पाकळ्या क्षणात | सूर्य उगवायच्या आत.. ‘’

प्रतिमांचा हा खेळ विद्रोह नाही तर काय आहे ! समतेचा सूर्योदय व्हायला अजून वेळ असेल,पण बंदिस्त जीवनातले प्रतिबिंबांचे खेळ पुरे झाले. चंद्राच्या हुकुमतीतल्या पाळीव सुंदर कमळांचं कौतुक पुरे झालं.संपव हे सारं !

दलित स्त्री ! सामाजिक उतरणीत सर्वात जास्त अन्यायग्रस्त घटक.मग विशुद्ध धगधगणारा विद्रोहाचा लाव्हा कवितेत तिच्याच जाणिवेतून येणं क्रमप्राप्त.मलिका अमरशेख, बंडखोर सामाजिक जाणिवेच्या कवी-परंपरेशी सगळीकडून जोडली गेलेली कवयित्री ,पण कवितेचा खास तिचा वाण विद्रोही असला तरी मूलत: विमुक्तच.

‘’तू तलम अग्नीची पात| जशी दिनरात जळावी मंद |तू बंधमुक्त स्वच्छंद जसा रानात झरा बेबंद |’’ – हा लयबद्ध खळाळ कोणत्याही बंधनात निमूट राहाणारच नाही ! तरीही विरोधाभास असा की या चैतन्यमय ‘स्व’:चं सामाजिक पातळीवर गोठलेलं स्थान तिला माहीत आहे, ही चिरकालाची वेदना आहे म्हणून ग्रीक सौंदर्यदेवता व्हीनसच्या पुतळ्यात ही कवयित्री स्त्रीत्वाचं सौंदर्य कैद झालेलं,मौन झालेलं पाहाते.जिवंतपणी शिल्पात चिणलं गेलेलं पाहाते.

‘’ तिला नाहीयत हात माझ्यासारखे

न नजरही ठार मेलेली

ती उभीय शोकेसमध्ये स्तब्ध गोठून माझ्यासारखीच

संस्कृतीचं दगडी वस्त्र तिने घट्ट धरलंय पायात कसंबसं

न दगडी ओठ घट्ट मिटलेत माझ्याप्रमाणंच..’’

आणि आज प्रज्ञा दया पवार. बधिरलेल्या संवेदना गदगदा हालवणारी त्यांची कविता.आजच्या काळातही दलितांवर होत असलेल्या निर्घृण अत्याचारांना कवितेच्या शब्दातून दिलेला लढा. विलाप. पण हा विलाप द्रौपदीचा आहे, संघर्षशीलतेला हाकारणारा. अजाण जीवांवर कोसळलेल्या क्रौर्यातल्या नपुंसकतेला धिक्कारणारा.

‘’रडतच होते मी

युगानुयुगे रडतेच आहे.

का रडतेय मी अशी?

मला नाही वाटत रडल्यानंतरही मोकळं .

अॅरिस्टॉटल म्हणाला तसं

नाही होत माझं कॅथार्सिस

आणखी किती बघायच्या शोकांतिका ?’’( ‘’लव्ह इन द टाईम ऑफ खैरलांजी’’ या कवितेतून )

अन्याय, अत्याचार, बलात्कार .. मानववंशाच्या इतिहासातली काळोखी यातनाघरं.जगण्यालाच  ग्रासणारे असे हे अनुभव आले की बाकी सगळं फोल वाटणं अगदी स्वाभाविक. हे सर्व पडसाद आंग्ल कवितेत याच काळात कसे उमटत होते याचा हा मागोवा...

कृष्णवर्णीय कवयित्री. वंशभेद वर्णभेदाच्या खाईतून उमटलेला प्रतिभाप्रकाश.या लेखाच्या मर्यादेत न मावेल अशा अनुभवांचं संचित, एक वेगळं ‘कृष्ण’ महाकाव्य. गुलामगिरी, छळ, दारिद्र्य, त्यातच चाललेला लढा ,तुच्छता. अगदी आजपर्यंत जाणवणाऱ्या वर्गविग्रहाच्या छाया, त्याही स्त्रीमनाला अधिकच काळोख्या माजघरात वेढणाऱ्या. Annie Ruth यांच्या Ghetto woman या कवितेतल्या या काही ओळी.भाष्याची गरजच नाही.

‘’Your family is ghetto people.
You know how I can tell
Your grandma was a drunkard
and your cousins live in cells.

You'll turn out to be just like 'em
Ain't no sense of foolin' yourself
for you're bound to be ghetto people
for you there's nothing else.’’

Maya Angelouया पुलित्झर प्राइझ विजेत्या कवयित्रीने !” I know why the caged bird sings”  या कवितेत पिंजऱ्यातल्या पक्ष्याच्या मधुर गाण्याचं केलेलं हे विश्लेषण ज्यांनी गुलामगिरीच्या श्रुंखला वागवल्या त्यांनाच कळेल . 

‘’But a caged bird stands on the grave of dreams

his shadow shouts on a nightmare scream

his wings are clipped and his feet are tied

so he opens his throat to sing’’

पण या काळोखाच्या काळ्या अग्निपरीक्षेत ती तावून सुलाखून निघाली आहे ..आणि अभिमानाने,वेदनेच्या सौंदर्यप्रसाधनाने तेजाळली आहे ती. ती आहे ‘Phenomenal woman ‘-माया यांची अजून एक अद्भुत कविता.

‘’Men themselves have wondered

What they see in me.

They try so much

But they can't touch

My inner mystery.

When I try to show them

They say they still can't see.

I say,

It's in the arch of my back,

The sun of my smile,

The ride of my breasts,

The grace of my style.

I'm a woman

Phenomenally.’’

दहशतवाद्यांनी ११ सप्टेंबर २००१ रोजी न्यूयॉर्कमध्ये जुळे मनोरे उद्ध्वस्त करून महासत्ता अमेरिकेच्या आणि जगाच्या इतिहासात क्रौर्याचं एक नवं पर्व सुरू केलं. कोणत्याही क्षणी कोसळणारा आकांत, कोणत्याही चिकित्सेपलिकडचा आतंक. नोबेल प्राइझ विजेत्या पोलिश कवयित्री  Wisawa Szymborska तशा वयाने गेल्या पिढीतल्या, पण २०१२ मध्ये त्यांचा मृत्यू होईपर्यंत समकालीन वास्तवावर त्यांच्या उपरोधाची धार कवितेतून चालत होती.दुसरं महायुद्ध पाहिलेल्या, कम्युनिस्ट विचारांकडे प्रथम आकृष्ट होऊन नंतर दुरावलेल्या या कवयित्रीच्या  "Photograph from September 11”  या कवितेत अगदी संयत शब्दात गोठलेला तो क्षण आहे. या घटनास्थळीच्या एका फोटोत जळत्या टॉवरमधून प्राणभयाने उड्या मारणारे अनेक दुर्दैवी जीव आहेत. थोड्याच वेळात आपला रक्तरंजित छिन्नविच्छिन्न अंतिम क्षण ते गाठतील.या क्षणी अधांतर आहे. हे अधांतरच आता अस्तित्वाची निश्चिती आहे. या फोटोवरच लिहिलेल्या या कवितेत कोणतंही भाष्य नाही, आवेश नाही.स्वीकार आहे, काहीही विपरीत कधीही घडू शकतं याची भयावहता अधोरेखित करणारा

They jumped from the burning floors—​
one, two, a few more,
higher, lower. 

The photograph halted them in life,
and now keeps them
above the earth toward the earth. 

‘’Girl at Sewing Machine’’ –अवघ्या विशीतल्या, एकाग्र एकतानतेने शिवणकाम करणाऱ्या एका मुलीवरची Mary Leader- ८०च्या दशकात लिहू लागलेली समकालीन अमेरिकन कवयित्री-प्राध्यापिका- यांची ही कविता आपल्या मर्ढेकरांच्या ‘नव्या मनूतील गिरीधर पुतळा’’ या कवितेची आठवण करून देणारी. कामात मग्न श्रमजीवीचं शब्दचित्र ( ही कविता एडवर्ड हॉपर यांच्या एका चित्रावरून प्रेरित असल्याने खरोखरच रंगांनी ओथंबली आहे..

It must be warm in the room, walls the color of over-steeped tea,
the sun high,
coating the yellow brick exterior of the apartment building,
angling in on
the girl, stripped down to camisole and petticoat, sewing.
She's a busty girl,
soft, no doubt perspiring, slippery under her breasts, moisture
trapped on the back...

इतर स्त्रियांचं सौंदर्य उठावदार करण्यात वाकबदार असलेल्या या मुलीचं यौवन शिलाई मशीनवर सतत वाकून,बैठं काम करून बेढब अनाकर्षक झालं आहे यातला विपर्यास कवितेत अलगद उलगडत जातो. अगदी साधीशी शोकांतिका, रोजच्या गरीबशा जगण्यातली, म्हणून उपेक्षिली गेलेली..

अशीच एका वर्णनात्मक कविता, पण अनेकवचनी. गरीब शेतकरी कष्टकरी स्त्रीचं खडतर जगणं विजिगीषु वृत्तीने शब्दात आणणाऱ्या कवयित्री कल्पना दुधाळ संत जनाबाई ते बहिणाबाई चौधरी यांचा वारसा आजच्या मराठी कवितेत जिताजागता ठेवत आहेत..त्यांच्या ’’बाया’’ कवितेतून -

‘’रानातील बारीकसारीक हिर्वाई
तोडून, खुडून, उपटून, बांधून बाजारात नेतात बाया
नफ्यातोटाच्या व्यवहारात
वाटं घालून, तराजू घेऊन कष्ट तोलतात बाया.’’              

पुन: मध्यमवर्गीय, बुद्धीजीवी जाणिवा. काही वेदना आणि भावनाही सौम्यरंगाच्या असतात. म्हणून त्यांचं महत्व दैनंदिन जीवनात उणावत नाही. प्रा.राजस कल्याणकर यांच्या शीर्षक नसलेल्या कवितांमधल्या या काही मुक्तच्छन्द ओळी -

‘’तिच्या डोक्यावरचे केस अर्धे उजळ झालेले – |अर्ध्या सरलेल्या आयुष्यातली अर्धीमुर्धी सुखं भोगताना.|चालता चालता तिने क्षणभर विकलतेने मस्तक पाठीशी ढाळले |तर आकाशात चंद्र अर्धवट चघळलेल्या गोळीसारखा ..’’

शहरी अर्थार्जन करणाऱ्या स्त्रीच्या नित्यपरिचयाचा हा अधुरेपणा,थकवा. त्यातच अचानक नजरेच्या कक्षेत येणारा चंद्रही मग अर्धवटच सुखानुभूती देतो. चंद्राची उपमा कवितेत वापरून शिळी झाली असेल,पण इथे चंद्रालाच उपमा, तीही अर्धवट चघळलेल्या गोळीची ! ’पाठीशी मस्तक ढाळणे’ हीसुद्धा शब्दातून सजीव होणारी ग्रेसफुल अशी एक देहबोली. आकर्षणाचीही संयत काव्यभाषा.स्वयंपूर्ण निग्रही स्त्रीच्या अनुभवविश्वात रुजलेली ..

‘’रिकाम्या घरातून मारावी शेवटची व्याकूळ फेरी
तशी एकवार पाहून घेतली होती माझ्या आतली सुनी वसाहत.
सगळी खिडक्यादारं घट्ट लावली होती
जबर दरोडा पडून गेल्यानंतर सुचलेल्या शहाणपणासारखी.
आता निघणार-
एवढ्यात तू आलास.
जाताजाता अशी कुठली बिळं बुजवायची राहून गेली होती..’’

तर स्त्रीचा देह,मन,वास्तव,तिला निसर्गाने दिलेली मातृत्वाची जबाबदारी आणि अनुषंगाने तिच्यावर  होणारा सामाजिक अन्याय .प्रियकर, नवरा, कुटुंब,मुलं .जातींची उतरंड.काय यात राहून,इतके साहून यापलिकडे कवयित्री जाऊ शकत नाही ? तिचा स्थायीभाव शोकात्म जीवनात आनंद रांधणे आणि जीवनाची सूक्ष्म अर्थवत्ता शोधणे हा असू शकत नाही? तीच तर हे साध्य करू शकते ! अरुणा ढेरे यांच्या कवितेत अभावातही सुखाने राहाण्याची स्त्रीची चिवट जीवनेच्छा उतटून येत राहाते .. ‘’ ‘बायो , आता’ या कवितेतल्या काही ओळी -

‘’अस्थिपंजर झालेली तू,

उचललं , तेव्हा तुझं मरण वेचायला आलेल्या

ढीगभर मुंग्या अंथरुणावर

रडलीस ना गागलीस

जणू साऱ्या इच्छा पुऱ्या झाल्यासारखी

निवांत चाललीस सरणावर.’’

?‘’बाभळीला फुले आली, घाई करा बाई, अपरूप वेळ अशी पुन्हापुन्हा नाही !’’ -या उत्सवप्रियतेला  काय म्हणावे अरुणा ढेरे यांच्या समृद्ध शब्दकळेत परंपरा माहेराला येते. सनातन स्त्रीत्व लाख रूपं धारण करून नटतं – कधी राधा, कधी रुक्मिणी, कधी जनाबाई..

आणि आता सुनंदा भोसेकर यांची ही अनलंकृत वृत्तीची, तरीही स्त्रीत्वाचे नि:संग संदर्भ धारण केलेली ही प्रगल्भ नागर कविता..

 ‘’चिरायू होवोत हे भेदाभेद नि संघर्ष. |सरकू देत शतकामागून शतके..|आपल्या मनात असतो तोच खरा आकड्यांचा अर्थ.|काळजी करू नकोस |मी मुळीच अपील करत नाही |तुझ्या हातातून हात |सोडवून घेण्यासाठी.’’

वास्तवाची भाषा बोलताबोलता सतत अतिवास्तवाच्या, स्वप्न-भ्रमांच्या प्रतिमाविश्वात शिरत राहणं हा सुनंदा यांच्या कवितेचा स्थायीभाव आहे. त्या विश्वात राहून त्या गूढार्थांच्या गाभ्याजवळ पोचू इच्छितात .अर्वाचीन शैलीत शांतरसाचा आविष्कार करणाऱ्या या काही ओळी -

‘’इतक्यानेच काय झाले ?|कासाराच्या दुकानामागे |ताटकळून ताटकळून जमवलेल्या

सर्व रंगीत काचा|परकराच्या घोळात पसरून |पुढ्यात सांडलेल्या अतोनात अहंकारी आकाशाच्या |

मर्मस्थानाचा शोध घेत बसले..|असे सर्व झाले.| तरीही, |समोरच्या भन्नाट रहदारीच्या रस्त्यावर| माझ्या मनातले कौलारू घर |कृष्णकमळीच्या वेलींसह | वारंवार शांत चित्ताने उभे राहते.|’’

( दोन्ही अवतरणे ‘’अनोळखी प्रदेशात’’ या संग्रहातली .)

अशांती हीसुद्धा कलाकाराला कलानिर्मितीला प्रेरित करणारी एक सत्ता, मग ती ऐहिक पातळीवर त्याला उद्ध्वस्त का करत असेना.एका अर्थाने त्याला मुक्त करणारी, शांत करणारी ही अशांती मेघना पेठे यांच्या कवितेतली.

''त्या निर्वासित क्षितिजावर निऑन रंगांचे प्रेमभंग |धूसर होत असलेले.|आणि केव्हाच निघालेल्या जहाजांचे ठिपके.| मध्ये, |केवढा तरी करडा काळा कार्डबोर्ड टाकल्यासारखा समुद्र |अचेतन शांत शवासारखा.|तू शोकचकित,आत्ममग्नशी किनार्‍यावर.’’

एखाद्या शोकात्म ग्रीक कोरससारखा, नाट्यपूर्ण स्वगतासारखा हेलकावणारा मुक्तच्छ्न्द .या शैलीत संघर्षाचं रूपही आरपार बदलून जातं.

''समुद्राने वेढलेल्या एका कोरीव शिसवी कातळावर

साध्या पापणीने समुद्र खेळवीत मी ताठ उभी असेन.

एक प्रमत्त स्त्री : जिचा निरंकुश पदर पश्चिम वार्‍यावर झुळझुळत आहे

आणि आपल्या प्रत्येक गात्रावर मात्र जिने अंकुश टेकला आहे

जी जाणते मीलनांची मर्यादित सुखं

आणि विरहांची अमर्याद हास्यास्पदता !’’

आत्मविश्लेषण आणि चिकित्सा – एक प्रकारची वैचारिक सामग्री घेऊन लिहिलेल्या अशा कवितेचा एक वेगळा वाण असतो. सत्तरच्या दशकात लिहू लागलेल्या, विपुल कवितालेखन करणाऱ्या  पुलित्झर प्राइझ विजेत्या अमेरिकन कवयित्री Alice Notley यांच्या “The Book of Lies” मधील या काही ओळी.

‘’Do you believe this stuff or is it a story?

I believe every fucking word, but it is a story. 

Don’t swear so much. Aren’t we decorous? What is a culture?
It’s an enormous detailed lie lived in, wrought beliefs,
a loving fabrication. What’s good about it? Nothing.
It keeps you going, but it institutionalizes inequality, killing..’’

कवितेत विचाराचं संपृक्त द्रावण एखाद्या नैसर्गिक स्फटिकासारखं पैलूदारपणे प्रकट होतं असा माझा एक आवडता सिद्धांत.

माझ्या ‘कशिदाकाम’ या कवितेतून घेतलेला हा निर्मितीतला साक्षीभाव- पहिली दोन कडवी-

‘’मनासकट माणसे पचवणे : फूटपाथचे अजगरी धोरण.

तिच्या कशिद्यांना साक्ष ठेवून.

खिडकीच्या माथ्यावर ती टांगते सर्वसर्वज्ञ गुलबक्षी तोरण.

सारे पदपथिक. एकच शून्याभास. सार्‍या संवेदनात निमंत्रण आत्मसात

अंतिम सत्याचे. हे नाव मृत्यूचे.

ती विणते शालीवर फुले. ठेवते डांबरगोळ्या कोमल गंधकोशात.’’

दैहिक आकर्षण आणि लैंगिकता. आपल्या सांस्कृतिक परिप्रेक्ष्यात कवयित्रीला व्यक्त होण्यासाठी मोठंच  आव्हान.. त्यामुळेच ‘शिल्पित कविता ‘असा कवितेचा एक वेगळाच दृश्य स्वरूपातील फॉर्म असलेल्या ‘Heart beat’- जपान स्थित इंग्लिश कवयित्री –चित्रकार Leila Fortier यांनी लिहिलेल्या/चितारलेल्या या कवितेतील काही ओळी वाचताना आठवण येते आहे ती विंदा करंदीकरांच्या रचनांमधल्या उत्कट वादळवेळांची..

                         You are the pause settling into the marrow

Of my heart’s beat~ The fabric of a universe upon the

Whisper of my own breath~ There is no distance between us

In the lapse of time and space~ We are consumed one within the

Other into layered realms of being~ The rippled effect of each echo

& trace~ Where fingers have wandered into places I knew not could

Be touched~ Massaged into a tender breaking of waking~ I close my

              Venetian eyes~ Holding in the sacred with my unseen understanding

Amy King यांची The moon in your breath ही अशीच एक अनावर आरपार देहस्वी कविता.

‘’We demons are in love and afoot.

As in the primordial diary, time will come

to take the hem in, tether the ether

that dreams become from, and examine

our ankles as the sugar washes over,

disappearing. As with everything,

that's the body he works on. She also

knows honey lasts best in the future.’’

याच संदर्भात पाश्चात्य संस्कृतीने अजिबातच न टाळलेला विषय – समलिंगी आकर्षणाचा येणं अटळ.. अर्थात तिथेही खूप संघर्ष ,घृणा याच्याशी झगडून ही अभिव्यक्ती आज मुक्त होत आहे..आफ्रिकन अमेरिकन कवयित्री Nikkey Finny यांच्या ‘’The Aureole’’ या कवितेत किंवा Carol Ann Duffy यांच्या ‘’ Warming her pearls’’ सारख्या एरवी कलाविष्कार म्हणून संयत-सुंदर असलेल्या कवितांमध्ये  निषिद्ध मानल्या गेलेल्या याच आसक्तीची आग उतरली आहे..

अनेक मराठी आणि इंग्लिश कवयित्रींच्या कवितांचा, त्यामागील प्रेरणांचा माझ्या मर्यादेत घेतलेला हा धांडोळा.विषयाची व्याप्ती खूप मोठी,अनुषंगाने जे खरोखर महत्वाचं वाटलं तेसुद्धा काही अंशीच लेखात आणू शकले.

इंग्लिश कवितेच्या महाप्रवाह आज मुक्तच्छन्द आणि गद्यकाव्याच्या वळणावरून जात आहे. विविध मीटर्सची हाताळणी कालबाह्य मानली जात आहे. आशयाच्या बाबतीत समृद्ध असलेली समकालीन मराठी कविताही कवितेचे विविध वृत्तबद्ध / पद्यबद्ध आकृतीबंध फारसे हाताळत नसल्याचे प्रकर्षाने जाणवते., वृत्तांशी, लयीशी खेळत सहजपणे प्रकटणारी कविता हा निर्मितीचा एक आनंदसोहळा आहे, आपल्या आतल्या स्त्रीतत्वाला तो पूर्वापार भावणारा आहे ! परंपरा आणि नवता यांच्या विरोधविकासातून होणारा काव्यजाणिवांचा समग्र परिपोष जगण्याला संपन्न करणारा आहे..क्रांती साडेकर यांच्या कवितेत तो सहज साजरा झाला आहे. काही ओळी -

‘’तिचा पिंड नाही दुहीचा तरीही दुरावे सदाचे तिच्या भोवती  
दिशा तीच मुक्कामही तोच आहे ,तरी ना कुणी संगती सोबती

तिने केशराचे सडे शिंपडावे,तिच्या प्राक्तनी कोरडी अंगणे
तळाचा नसे ठाव त्या बावडीच्या रहाटापरी रोज भोवंडणे..’’  

अनेक मराठी आणि इंग्लिश कवयित्रींच्या कवितांचा, त्यामागील प्रेरणांचा माझ्या मर्यादेत घेतलेला हा धांडोळा.विषयाची व्याप्ती खूप मोठी,अनुषंगाने जे खरोखर महत्वाचं वाटलं तेसुद्धा काही अंशीच लेखात आणू शकले..एका सुंदर मंतरलेल्या तळ्याजवळ वाट चुकलेल्या त्या अनेकींपैकी मीही एक, मग समारोप माझ्याच ‘रानसावली  ‘या कवितेतल्या शब्दांनी ..

‘’काठावरती लोककथांची वनतंद्रा घुमते | मातीस मेंदीचा वास दिशांतून उन्मादी गीते

डोहात जांभळे तरंग रेखून जलाप्सरा थकल्या |पाण्यावर सोडून घागरी कोण वाट चुकल्या

मी धुळीत पाऊलखुणा शोधता भरला मंत्रचळ |कापले ओठ तापले श्वास गात्रांची होरपळ

हा श्यामसमय की शांत निळ्यावर भडका ज्वालांचा |ही दृष्ट लागली की करुणामय कृपाक्षेप त्याचा...’’

-भारती बिर्जे डिग्गीकर

-    ( हा लेख लेखिकेने कोणत्याही आर्थिक लाभासाठी लिहिला नाही, तिच्या लेखनाचे सर्वाधिकार तिच्याकडे राखून ठेवले आहेत.)